Çöpe attığım yemek seni neden ilgilendiriyor?

“İsraf edilen yiyecekler, eğer bir ülke olsaydı dünyadaki en büyük üçüncü sera gazı üreten ülke olurdu” diyor, BM Gıda ve Tarım Örgütü.

Her dönemin, her toplumun, her devletin en büyük sorunlarından biridir gıda israfı. Sorun öyle bir boyuta ulaşmış durumda ki, bizim jenerasyonun sıklıkla duyduğu “tabağında yemek kalırsa ağlar” sözünün sahibi annelerin yerini de artık gıda atığı uzmanları aldı. Zamane çocukları elbette tabakta kalan yemeğin ağlamayacağını biliyorlar, ama bilinen bir gerçek daha şu ki gerçekten çocuklar açlıktan ağlıyorlar dünyanın bir çok yerinde. Son rakamlara göre, dünyada her gün 25 bin çocuk açlıktan ölüyor.

İklim krizinin en büyük sorunlarından biri gıdaya erişimin giderek zorlaşması. Bunu defalarca dile getirdim. Bu kez tam tersi durumu ele alıyorum; gıda israfının iklim krizine etkisi. Aslında tam bir tavuk, yumurta meselesi bu durum. Gıda israfı iklim krizine neden olurken, iklim krizi de sağlıklı gıdanın varlığını tehdit ediyor.

Gıda israfını iki ayrı aşamada anlatabilirim. Birincisi, “Gıda kaybı” ve diğeri “gıda atığı” .

Gıda "kaybı" , tedarik zincirinin ilk aşamalarında atılan tüm yenilebilir gıda parçaları olarak tanımlanıyor. Örneğin tarlalarda çürüyen sebzeler. Ya da toplanmadan önce hastalanan mahsuller ya da taşıma soğutmasının olmaması nedeniyle bozulan etler. Bu kayıplar, gıda süpermarketlere ulaşmadan önce meydana gelir. Küresel olarak üretilen gıdanın yaklaşık %15'i hasat veya kesim sırasında kayboluyor.

Gıda “atığı” ise, gıdanın insanlar tarafından tüketilmeyen, yenmeyen kısımlarının perakende, gıda hizmeti veya ev düzeyinde atılmasını ifade eder. Gıda atıklarının büyük çoğunluğu çöp depolama alanlarına gidiyor. Bu yiyecek zamanla bozulduğunda başta metan olmak üzere sera gazları üretiyor. Metan, dünyanın ısınmasına neden olan sera gazlarından bir tanesi. En az karbondioksit kadar etkili.

Ülkemizde, Türkiye İsraf Raporu’na göre, her yıl 1,7 milyar adet ekmek çöpe atılıyor. Bu rakam günlük 4,9 milyon adet ekmek demek. Bozulduğu için çöpe giden gıda oranı %74 oranında. Yıllık gıda israfımız kişi başı 93 kilo. Yani her birimiz her yıl çöpe 93 kilo ekmek, meyve, sebze, et, süt, yumurta.. atıyoruz. 2021 Gıda İsrafı Endeksi Raporuna göre, Türkiye’de her yıl 7,7 milyon tondan fazla gıda israf ediliyor. Ülkemizde böyle de başka yerlerde farklı mı? Hayır değil. Örneğin ABD’de gıda israfı giderek büyüyen bir sorun olmaya devam ediyor. Bu ülkede gıda israfı 2016 ile 2021 arasında neredeyse %5 arttı .

Gıda israfının iklim krizi ile ne ilgisi olduğuna geçmeden önce acaba çöpe giden bu gıda sorunun ortadan kalkması mümkün mü? Ona bir bakalım..

Bu konuda gıda atığı uzmanlarının görüşleri şöyle. Uzmanların ilk önerisi, üretilen ekstra gıda miktarını azaltmak. İkinci sıradaki öneri, atıkların “kompostalama” yöntemi ile yok edilmesi. “Son çare” olarak da atıkların depolama veya yakma yoluyla imha etmektir.

Ülkeler bu konuda politikalar, kampanyalar geliştiriyor bunun yanında bireysel eylemler de mevcut. Yazının sonunda ülkemizden bir çalışmadan kısaca söz edeceğim size, bir sonraki hafta bu konuya detaylandırmayı planlıyorum.

Ülkelerin bu konuda yaptıklarına bakacak olursak; atığı azaltmaya yönelik en önemli küresel hedef, BM'nin 12. Sürdürülebilir Kalkınma Hedefi. Bu çalışma, ülkeler için iklim değişikliğiyle mücadeleye, yoksulluğu sona erdirmeye, sağlığı iyileştirmeye ve ekonomik büyümeyi artırmaya yardımcı olacak bir dizi hedef. 2030 yılına kadar perakende ve tüketici düzeyinde kişi başına düşen küresel gıda israfını yarıya indirmeyi ve ayrıca üretim ve tedarik zincirlerindeki gıda kayıplarını azaltmayı amaçlıyor.

Ancak pek çok ülke iklimle ilgili politika planlarında bu konuyu henüz doğrudan ele almadı. BM üye 193 ülkeden 21 ülke, geçen yıl gıda kaybını ve/veya gıda israfını azaltmayı taahhüt etti .​

Peki benim tabağımda kalan yemek ne oluyor da iklim krizine neden oluyor? Gıda israfı neden bir iklim sorunudur?

Öncelikle gıda üretimi önemli miktarda toprak, su ve diğer kaynakları gerektirir. Üretimi sırasında kullanılan petrol, kömür ve doğalgaz yani fosil yakıtlar iklim krizinin zaten baş nedeni. İsraf edilen bir gıda parçasının üretimiyle ilişkili tüm emisyonlar (onu yetiştirmek için kullanılan araziden, onu paketlemek için kullanılan plastiğe kadar), eğer gıda üretilmeseydi bu emisyon olmayacaktı. Kısacası, israf edilen gıdaların yetiştirildiği tarım arazileri bunun yerine ormana veya yabani otlaklara dönüştürülürse, arazi daha fazla karbon depolayabilecek ve biyolojik çeşitlilik açısından ek faydalar sağlayabilecektir.

2023 yılında yapılan bir araştırma, israf edilen gıdalardan kaynaklanan sera gazlarının, emisyonların yaklaşık yarısını oluşturduğunu ortaya çıkardı. Ve ayrıca yukarıda da belirttiğim gibi, yiyecekler çöplükte parçalandıkça güçlü bir sera gazı olan metan üretir. Metan 20 yılda Karbondioksitten 84-86 kat, 100 yılda ise 28-34 kat daha güçlüdür.

Tedarik zincirinin sonraki aşamalarında (örneğin süpermarket rafına veya tüketicinin buzdolabına ulaştıktan sonra) israf edilen yiyecekler, paketleme ve nakliye için gereken ekstra kaynaklar nedeniyle daha da fazla israfa yol açar. Üretimden tüketime kadar küresel gıda sistemi, dünyadaki yıllık insan kaynaklı emisyonların yaklaşık üçte birinden sorumludur. Bu da iklim krizi ile doğrudan ilgilidir. Gıda kaybı ve israfıyla mücadele etmek ve bunları azaltmak, tedarik zinciri genelindeki emisyonları azaltacak ve yenilmeyecek gıda üretmek için gereksiz kaynakların kullanılmasını önleyecektir. İşte bu neden ile benim tabağımda bıraktığım yemek çöpe attığım her lokma hepiniz ile ilgili. Çocuklarımızın geleceği ile ilgili.

Ciddi bir ekonomik çevresel ve sosyal sorun olan bu derdin çözümü için birçok devlet farklı çözümler için kolları sıvamış gözüküyor. Bireysel olarak da,​

Gıda zincirinde yer alan üretim, perakende, restoran ve tüketicilerin gıda güvenliği ve israfı hakkında düzenli eğitimler ile davranışlarının değişmesini ve güçlü gıda güvenliği kültürüne sahip olmalarını sağlıyor. Ayrıntılar haftaya…​